Raj zepsuty – Stanisław Lem „Eden”

 

Na skutek błędu w obliczeniach statek rozbija się na niezbadanej planecie zwanej Edenem. Wszyscy członkowie załogi – Inżynier, Fizyk, Chemik, Cybernetyk, Doktor i Koordynator – przeżyli, ale uszkodzenia są bardzo poważne, a szanse na przetrwanie niewielkie. Jednemu z członków załogi wydaje się, że przed katastrofą dostrzegł na Edenie coś, co przypominało miasto. Być może tam znajdą pomoc. Ruszają więc w głąb nieznanej planety i stopniowo odkrywają elementy cywilizacji stworzonej przez tutejsze istoty, symbioty, przez ludzi nazwane dubeltami. Nic jednak nie ma sensu przynajmniej z punktu widzenia przybyszy, a ponadto Ziemianie natykają się na masowe groby. Co tak naprawdę dzieje się na Edenie?

Powieść Eden Stanisława Lema została wydana po raz pierwszy w 1959 roku. Wcześniej była drukowana w odcinkach w czasopiśmie Trybuna Robotnicza i uznaje się ją za dzieło rozpoczynające okres dojrzałej twórczości pisarza. Jest skupiona według tego samego problemu co Solaris – niemożności nawiązania kontaktu z innym gatunkiem. Bohaterowie powieści odkrywają nieznany im świat, ale nie potrafią zrozumieć tego, co widzą. Pisarz daje prztyczka w nos wszystkim optymistycznym wizjom zakładającym, że jeżeli ludzkość odkryje inną rasę w kosmosie, to zdoła się z nią porozumieć. W Edenie dochodzi nawet do rozmowy z jednym z dubeltów, ale to wciąż nie jest kontakt, który umożliwia zrozumienie innych. Więcej w nim pytań niż odpowiedzi.

Jesteśmy ludźmi, kojarzymy i rozumujemy po ziemsku i wskutek tego możemy popełnić ciężkie błędy, przyjmując obce pozory za naszą prawdę, to znaczy układając pewne fakty w schematy przywiezione z Ziemi (s. 127).

Zakładamy, że obca rasa po zetknięciu z ludzkością wykaże się albo zainteresowaniem albo wrogością. Lem proponuje trzeci scenariusz – w którym kosmici zachowają obojętność, zajęci własnymi sprawami. Opisy Edenu i wytworów cywilizacji dubeltów to popis pisarza, przedziwna zbieranina terminów przyrodniczych i technicznych, stanowiąca próbę oddania tego, co trudno opisać słowami przynależnymi do zupełnie innego miejsca.

Eden to powieść, która wykorzystuje jedne z najbardziej znanych motywów science fiction – katastrofę ziemskiego statku na obcej planecie i przygodową wyprawę w nieznane, ale nie ma w niej nutki radosnej przygody. Z każdą kolejną strona atmosfera staje się coraz cięższa, duszna, skłaniająca do wyjaśnienia zagadek obcej planety. Wtedy też pojawia się pytanie, w którym Lem zwraca się przecież do ludzkości: czy obca rasa ma prawo ingerować w cywilizację o której nie ma pojęcia, choćby w imię najszlachetniejszych idei? Autor jest tu zdecydowanie pesymistyczny – bo cóż można wiedzieć o społeczeństwie, które rozwijało się setki lat? Jakakolwiek ingerencja to najzwyczajniej w świecie terror.

Wbrew nazwie Eden wcale nie jest rajem dla jego mieszkańców. Lem przedstawił ponurą wizję zniewolonego społeczeństwa, któremu odebrano wszelką możliwość oporu – nawet słowa. Władza oficjalnie nie istnieje, a wszelkie niewygodne fakty są zmieniane na korzyść władzy, jak plan zmian biologicznych gatunku. Mutacje na komórkach rozrodczych doprowadziły do tragedii – narodzin setek potwornych i okaleczonych jednostek. Władza teraz twierdzi, że żadnego planu nie było, a taki stan jest po prostu wynikiem epidemii. Problemy z manipulacją genami są dziś nawet bardziej aktualne i czytelne niż wtedy, gdy Lem pisał swoją powieść. Ale krytyka systemu sterującego obywatelami, narzucającego im określoną wizję rzeczywistości i nazywania jej odpowiednimi słowami to oczywiście aluzja do stalinizmu. Niektórzy dopatrują się w Edenie także motywów autobiograficznych związanych z lwowskim gettem.

Przy okazji Astronautów pisałam, że ta powieść Lema w aspekcie technicznym już się zestarzała. Eden nie ma takiego problemu, choć pojawiają się tam fotografie analogowe czy tablica i kreda, ale są to drobiazgi, bo tak naprawdę nie o to w tej powieści chodzi. Dość nietypowo podszedł też autor do kreacji bohaterów, których imion nawet nie znamy (oprócz jednego), lecz tylko funkcje, jakie pełnią. Nie przeszkadzało mi to w lekturze, choć chciałabym się dowiedzieć o nich czegoś więcej.

Eden to Stanisław Lem w takim wydaniu, które bardzo lubię i cenię. Niezwykła wizja obcej planety, zetknięcie człowieka z nieznanym, gorzkie przemyślenia na temat ludzkości i subtelnie przemycona krytyka rządów totalitarnych.

Książka przeczytana w ramach wyzwania Sylwki z bloga Unserious.pl – Przyzywam kosmitów z Unserious.pl. Czytamy książki, w których pojawiają się obcy. Szczegóły, link do strony i moje postępy znajdziecie w zakładce Wyzwania.

Autor:  Stanisław Lem     

Tytuł: Eden

Wydawnictwo: Iskry

Liczba stron: 362

Data wydania:  1977