Ninni Holmqvist „Jednostka”

lutego 12, 2019

To proste – albo należysz do potrzebnych społeczeństwu albo jesteś zbędny i musisz ponieść konsekwencje swojego postępowania. Jeżeli nie masz dzieci ani rodziny, nie opiekujesz się rodzicami, ani nie wykonujesz żadnego pożytecznego zawodu, po ukończeniu 50 (w przypadku kobiet) lub 60 (dla mężczyzn) lat, trafisz do Banku Rezerw Materiału Biologicznego, by choć raz przysłużyć się społeczeństwu. Twoje ciało to materiał do wszelkiego rodzaju badań i podręczna rezerwa narządów potrzebnych do przeszczepów.

Taką wizję przyszłości przedstawia w swojej debiutanckiej powieści Jednostka szwedzka pisarka Ninni Holmqvist. Główną bohaterką jest Dorrit Weger, pisarka, która po ukończeniu pięćdziesięciu lat trafia do Drugiej Jednostki Banku Rezerw Materiału Biologicznego. Cała historia została opowiedziana z punktu widzenia Dorrit. Zbędni zostają odizolowani od świata, ale nikt się nad nimi nie znęca. Wręcz przeciwnie – żyją w luksusach, o których dawniej mogli tylko pomarzyć. Państwo zapewnia im szereg atrakcji, są pod stałą opieką lekarzy i psychologów.

Jesteśmy jak wesołe świnki albo kury wolnego chowu. Jedyna różnica to taka, że świnie i kury nie są, miejmy nadzieję, świadome niczego innego niż chwila obecna (s. 57).

Wizja stworzona przez Holmqvist jest przerażająca, dlatego że tak naprawdę tylko cienka granica dzieli nas od tego, o czym pisze się w Jednostce. Oczywiście, ma to jeszcze mocniejsze odniesienie do polityki państw skandynawskich, a zwłaszcza Szwecji. Idei państwa, w którym wszystko podporządkowane jest temu, by kobiety rodziły dzieci, wychowywały je na jak najbardziej potrzebnych państwu obywateli, a przy tym cały czas normalnie pracowały. Liczą się tylko ci, którzy mogą dać nowych obywateli, a pozostali stają się zbędni. Pod płaszczykiem humanitaryzmu ludzie uznani za niepotrzebnych są zabijani w majestacie prawa. Co ważniejsze, pisarka tworzy świat, w którym nie jest to żadną tajemnicą. Wszyscy wiedzą, jaki czeka ich los, a jednak się nie buntują. Obsesja bycia potrzebnym dosięgła nawet zbędnych.

Przecież nie chcę być obciążeniem dla społeczeństwa. Oczywiste jest, że chcę być potrzebna na wszelkie możliwe sposoby, chcę, żeby moje dziecko też było potrzebne, a nie pasożytowało na społeczeństwie przez całe życie. Każdy przecież chce mieć godne życie, prawda? Mieć szacunek. Każdy też chce, by jego dziecko było szanowane (s. 188).

Jednostka to kolejny przykład antyutopii w literaturze, opis systemu, który pod pozorami demokracji zniewala jednostkę. Bo w systemie opisanym przez Holmqvist demokracja jest tylko pustym słowem, a społeczeństwo zostaje zmanipulowane przez ludzi, którzy lepiej wiedzą, co jest dla niego dobre. Ciekawe są także kryteria bycia zbędnym. Bo o ile na przykład znani sportowcy mogą uniknąć trafienia do Banku Rezerw, to ten sam przywilej nie przysługuje pisarzom, takim jak Dorrit. Oni są zbędni.

Ludzie, którzy czytają książki – ciągnął – mają skłonności do tego, by stać się zbędnymi. W znacznym stopniu (s. 52).

Bo przecież wszyscy powinni żyć w zgodzie z tym, czego oczekuje od nich system. Na wolność i realizację marzeń nie ma miejsca. Co ciekawe, zbędni w jednostce wreszcie mogą być sobą. Nikt już niczego od nich nie oczekuje, nie muszą mierzyć się z niechęcią potrzebnych, mogą pozwolić sobie nawet na zachowania, które w świecie zewnętrznym uchodziłyby za patologię. Dodam, że chodzi nie o patologię w naszym rozumieniu tego słowa, lecz świata wykreowanego przez pisarkę.

Pomysł Holmqvist jest intrygujący, niepokojący, zmusza do zastanowienia się nad przyszłością świata i gatunku ludzkiego. I to jest najmocniejsza strona Jednostki. Gorzej z główną linią fabularną, która jest niestety dość przewidywalna i brak jej świeżości. Moim zdaniem zupełnie nie został wykorzystany wspomniany pod koniec powieści wątek dotyczący chaosu wywołanego mniejszą liczbą zbędnych, co zmusiło rządzących do wprowadzenia nowych kryteriów i oczywiście, wywołało katastrofalne skutki. To był kapitalny pomysł, dzięki któremu autorka mogła pokazać, jak ten niby humanitarny mechanizm mógł szybko runąć.

W Jednostce Ninni Holmgvist bardzo podobał mi się sam pomysł autorki na świat przedstawiony, który pod płaszczykiem humanitaryzmu narzuca każdemu człowiekowi określoną rolę do odegrania, od której nie ma ucieczki. Tłamsi w ten sposób wolność i indywidualizm. Gorzej wypadł wątek osobistych przeżyć głównej bohaterki. Polecam zwłaszcza fanom powieści dystopijnych i antyutopijnych.

Za możliwość przeczytania książki dziękuję Grupie Wydawniczej Helion.